A. haji kerimi
31-08-07, 13:02
Merhum exmetjan munirni esleymen
merhum exmetjan munir 1970 – yili 7 - ayning 18 – küni qeshqerde ölümge höküm qilin'ghan yette kishining birsi idi. Shu küni wetinimiz sherqiy türkistanning hemme wilayet, sheherliride, birla waqitta 78 kishige ölüm jazasi bérilip, sherqiy türkistan tarixida éghir musibet küni bolghan idi. Men exmetjan munirni birinchi qétim we eng axirqi qétim qeshqer wilayetlik türmining hoylisda, etigen saet altide hökümge élip chiqidighan mehbuslarni bir - birdin baghlap, put ـ qollirimizgha koyza kishen sélip, ölümge höküm qilinidighanlarning béshigha kula kiydürüp, ölüm jazasi bérilidighanlargha asidighan qizil kirsit belgilik taxtayni asqanda körgen idim. Ölümge höküm qilinidighanlar birdin ـ birdin ayrim mashnigha olturghuzulup, 10 eskerning nazariti bilen jaza meydanigha élip mangghanda körgen idim. U méning eng axirqi we birinchi qétim körüshüshüm shundaqla widalishishim idi. U ölüm meydanigha élip minglishning aldida, baghlawatqanda qandaqtur yuqiri awazda diklamatsiye ahangida "sherqiy türkistan... Yolwas.... Mert..." dégendek sözlerni qilghan idi, xitay eskerliri aghzigha bir némilerni tiqip sözligili qoymighan idi. Uning u kündiki haliti hilimu isimdin chiqmaydu. U ölüm meydanigha emes, belki toygha kétiwatqandek gheyretlik, jesur, heybetlik körünetti, xitay eskerliri uning shillisidin bésip turghan bolsimu, pisen qilmay, meghrur qiyapette hemme terepke teng qarap, kishiler bilen widalishiwatatqandek qilatti. Bizni wilayetlik türmining derwazisidin élip chiqip, héytkar tereptin yarbagh terepke heydep, uyerdin töshük derwaza arqiliq tömen kölning aldi bilen aylandurup, sheherlik hökümetning aldi, xelq meydanigha élip kélip, reiis münbirining aldida chong yolda mashining ichide öre turghuzup, birdin – birdin höküm élan qilghan idi. Uning üstidin chiqirilghan höküm name we eyibleshnamida:
sowét shijungjuyi xainlar goruhining qeshqerge qaqqan qoziqi, eksil'inqilabiy qoralliq topilang kötürüp, purultariyat diktaturliqidiki hakimiyetni aghdurmaqchi bolghan, türmidiki özgertish jeryanida, özgertishke qarshiliq qilip, jinayetchilerni qutritip, yene qoralliq qozghilang kötürmekchi bolghan....... Dégendek gepler bilen ölümge höküm qilin'ghan idi.
Exmetjan munir ghulja wilayitining chapchal nahiyisidin idi. Ali mektepni püttürgendin kéyin xizmet teqsimati bilen qeshqerning uyghur toluq ottura mektipige xizmetke orunlashqan idi. U oqutquchiliq qilghan mezgillerde, uning qeshqerdiki tesiri xilila chong bolghan idi. Méning zamandash dostlirimdin anglishimche, exmetjan munir, qeshqer yashlirigha shu zamanning özide, shimalning medeniyitini tarqitip, olturush – qopush, oyun ـ tammashilarda köp yashlarni özige jelp qilip, chong sorunlarni hasil qilghan iken. Uning bilen keldi - bardi qilidighanlarning sani kündin kün'ge éship, qeshqerde uninggha ixlas qilidighanlarning sani melum derijige yetken idi. Kéyin u eksil'inqilabiy jinayet bilen qolgha ilin'ghanda, uning bilen keldi ـ bardi qilghanlarning hemmisi dégüdek qolgha élinip, jazalan'ghan idi, uning soruni adettiki sorun bolmastin musteqilliqni terghip qilidighan siyasi sorun bolghan iken. Merhum shu ish bilen 15 yilliq qamaq jazasigha uchrap, peylo meydanigha barghandin kéyin, türmidiki sepdashlar ichide köreshni dawamlashturup, "boran partiyisi " qurup, peylo meydanida qayta qoralliq qozghilang kötürmekchi bolghan iken. Uning teshkilatigha qatnashqan kishilerning sani jiq bolup, tesir dairisimu chong bolghan iken. "boran partiyisi" ning qatnashquchiliri ichide, merhumning toluq ottura mektipidiki oqughuchisi, peylo emgek bilen özgertish meydani jinayetchilerni qoralliq qoghdash bataliyonining peyjingi paltu muhemmed iminmu qatnashqan bolup, boran partiyisining muawin reislikini hemde qoralliq qozghilanggha kéreklik bolghan qorallarni teminleshni öz üstige alghan iken. Merhum siyit niyaz, boran partiyisining teshkilat ishlirigha mes'ul bolghan iken. Qoralliq qozghilanggha atlinish peyti yéqinlashqanda, satqinning xainliqi bilen pash bolup, pütün peylo meydanida herbiy halet ijra qilinip, tut – tut bolup kétip, nechche yüzligen mehbus qaytidin jinayi jazagha tartilip, exmetjan munirgha ölüm jazasi, siyit niyazgha ölüm jazasi bérip ikki yildin kéyin ijra qilidighan, paltu muhemmed imin'gha 20 yilliq qamaq jazasi bérip, enzini yapqan idi. Biz peylo meydanigha barghanda hilimu, exmetjanning tesiri tügimigen iken. Kadirlar ikkinchi bir exmetjanning chiqip qélishidin ensirep, ikki jinayetchi bir yerge kelse, soraq sorap, néme déyishting ? Dep guman qilidiken. Exmetjan qatarliqlar 1965 ـ yili peylo meydanida qayta qolgha ilin'ghan piti, 1970 - yilighiche qeshqer wilayetlik türmide qamaqta tutup turulup, biz bilen bille jaza meydanigha élip chiqilip, u alamge ketken idi.
Exmetjan alemdin ötkende téxi öylenmigen idi.
Biz bir qanchimiz jaza meydanidin qaytip kirgendin kéyin, men siyit niyaz bilen bir kamirda yatqan idim. Kéyin peylo meydanidimu bir etrette bir qanche yil bille bolghan idim. Siyit niyazning éytip bérishiche:
― exmetjan munir qeshqer wilayetlik türmide turghan mezgilde, axunop, mijit siling weqesini anglighan iken. U wetenning musteqillqigha intiliwatqan ishlardin xewer tapqandin kéyin, men haman ölüp kétimen, men ölüp ketken teqdirdimu, weten yenila bir kün musteqiliqqa érishidiken, aptonom rayonning bashliqliridin tartip, qeshqerning dotey hakimlirighiche, xitaygha qarshi teshkilatqa uyushqinidin qarighanda, bizning inqilabimiz heqqani inqilab iken, xelq oyghiniptu, musteqilliqning buriqi dimighimgha uruniwatidu, ölüp ketsem arminim yoq. Birsimiz ölsek mingimiz bu yolni dawamlashturidikenmiz! Dégen iken.
Exmetjanning shirikliridin köp qismi türmide alemdin ötti. Az bir qismi jaza mudditini tügitip qeshqerge qaytip keldi. Ularning ichide paltu muhemmed imin qeshqerde qassapliq bilen jan saqlawitiptu. Esqerjan qatarliq bir nechchisi herxil yol tutup, jan biqip hazir qeshqerde yashawitiptu. Inshaallah!
Merhumning yatqan yéri jennette bolsun, amin!
Allahqa shükri! Siyit niyazmu türmidin saq chiqti. U axirqi ömride xéli jiq ishlarni qildi, u ürümchidiki nenmin mesjidide bir mezgil muezzinlik hem xojidarliq ishi bilen shughulliniptu. U mezgilde wetende boliwatqan ishlardin chet eldiki teshkilatlerni xewerlendürüp, nurghun muhim qimmiti bar axbaratlar bilen teminligenlikini anglighan idim. Men ottura asiyadiki waqtimda melum birsi arqiliq siyit niyaz bilen alaqeliship turghan idim. Kéyin men dakumutsizliq kasapitidin köp qétim xapiliq tartip, bir yerde muqim turalmay alaqimiz üzülüp qalghan idi, kéyinki künlerde wetendin chiqqan birsidin merhumning u alemge seper qilghanliqini anglap, bekmu qayghurdum, merhumgha janabi allahtin jennettin yer bérishini tileymen, amin!
merhum exmetjan munir 1970 – yili 7 - ayning 18 – küni qeshqerde ölümge höküm qilin'ghan yette kishining birsi idi. Shu küni wetinimiz sherqiy türkistanning hemme wilayet, sheherliride, birla waqitta 78 kishige ölüm jazasi bérilip, sherqiy türkistan tarixida éghir musibet küni bolghan idi. Men exmetjan munirni birinchi qétim we eng axirqi qétim qeshqer wilayetlik türmining hoylisda, etigen saet altide hökümge élip chiqidighan mehbuslarni bir - birdin baghlap, put ـ qollirimizgha koyza kishen sélip, ölümge höküm qilinidighanlarning béshigha kula kiydürüp, ölüm jazasi bérilidighanlargha asidighan qizil kirsit belgilik taxtayni asqanda körgen idim. Ölümge höküm qilinidighanlar birdin ـ birdin ayrim mashnigha olturghuzulup, 10 eskerning nazariti bilen jaza meydanigha élip mangghanda körgen idim. U méning eng axirqi we birinchi qétim körüshüshüm shundaqla widalishishim idi. U ölüm meydanigha élip minglishning aldida, baghlawatqanda qandaqtur yuqiri awazda diklamatsiye ahangida "sherqiy türkistan... Yolwas.... Mert..." dégendek sözlerni qilghan idi, xitay eskerliri aghzigha bir némilerni tiqip sözligili qoymighan idi. Uning u kündiki haliti hilimu isimdin chiqmaydu. U ölüm meydanigha emes, belki toygha kétiwatqandek gheyretlik, jesur, heybetlik körünetti, xitay eskerliri uning shillisidin bésip turghan bolsimu, pisen qilmay, meghrur qiyapette hemme terepke teng qarap, kishiler bilen widalishiwatatqandek qilatti. Bizni wilayetlik türmining derwazisidin élip chiqip, héytkar tereptin yarbagh terepke heydep, uyerdin töshük derwaza arqiliq tömen kölning aldi bilen aylandurup, sheherlik hökümetning aldi, xelq meydanigha élip kélip, reiis münbirining aldida chong yolda mashining ichide öre turghuzup, birdin – birdin höküm élan qilghan idi. Uning üstidin chiqirilghan höküm name we eyibleshnamida:
sowét shijungjuyi xainlar goruhining qeshqerge qaqqan qoziqi, eksil'inqilabiy qoralliq topilang kötürüp, purultariyat diktaturliqidiki hakimiyetni aghdurmaqchi bolghan, türmidiki özgertish jeryanida, özgertishke qarshiliq qilip, jinayetchilerni qutritip, yene qoralliq qozghilang kötürmekchi bolghan....... Dégendek gepler bilen ölümge höküm qilin'ghan idi.
Exmetjan munir ghulja wilayitining chapchal nahiyisidin idi. Ali mektepni püttürgendin kéyin xizmet teqsimati bilen qeshqerning uyghur toluq ottura mektipige xizmetke orunlashqan idi. U oqutquchiliq qilghan mezgillerde, uning qeshqerdiki tesiri xilila chong bolghan idi. Méning zamandash dostlirimdin anglishimche, exmetjan munir, qeshqer yashlirigha shu zamanning özide, shimalning medeniyitini tarqitip, olturush – qopush, oyun ـ tammashilarda köp yashlarni özige jelp qilip, chong sorunlarni hasil qilghan iken. Uning bilen keldi - bardi qilidighanlarning sani kündin kün'ge éship, qeshqerde uninggha ixlas qilidighanlarning sani melum derijige yetken idi. Kéyin u eksil'inqilabiy jinayet bilen qolgha ilin'ghanda, uning bilen keldi ـ bardi qilghanlarning hemmisi dégüdek qolgha élinip, jazalan'ghan idi, uning soruni adettiki sorun bolmastin musteqilliqni terghip qilidighan siyasi sorun bolghan iken. Merhum shu ish bilen 15 yilliq qamaq jazasigha uchrap, peylo meydanigha barghandin kéyin, türmidiki sepdashlar ichide köreshni dawamlashturup, "boran partiyisi " qurup, peylo meydanida qayta qoralliq qozghilang kötürmekchi bolghan iken. Uning teshkilatigha qatnashqan kishilerning sani jiq bolup, tesir dairisimu chong bolghan iken. "boran partiyisi" ning qatnashquchiliri ichide, merhumning toluq ottura mektipidiki oqughuchisi, peylo emgek bilen özgertish meydani jinayetchilerni qoralliq qoghdash bataliyonining peyjingi paltu muhemmed iminmu qatnashqan bolup, boran partiyisining muawin reislikini hemde qoralliq qozghilanggha kéreklik bolghan qorallarni teminleshni öz üstige alghan iken. Merhum siyit niyaz, boran partiyisining teshkilat ishlirigha mes'ul bolghan iken. Qoralliq qozghilanggha atlinish peyti yéqinlashqanda, satqinning xainliqi bilen pash bolup, pütün peylo meydanida herbiy halet ijra qilinip, tut – tut bolup kétip, nechche yüzligen mehbus qaytidin jinayi jazagha tartilip, exmetjan munirgha ölüm jazasi, siyit niyazgha ölüm jazasi bérip ikki yildin kéyin ijra qilidighan, paltu muhemmed imin'gha 20 yilliq qamaq jazasi bérip, enzini yapqan idi. Biz peylo meydanigha barghanda hilimu, exmetjanning tesiri tügimigen iken. Kadirlar ikkinchi bir exmetjanning chiqip qélishidin ensirep, ikki jinayetchi bir yerge kelse, soraq sorap, néme déyishting ? Dep guman qilidiken. Exmetjan qatarliqlar 1965 ـ yili peylo meydanida qayta qolgha ilin'ghan piti, 1970 - yilighiche qeshqer wilayetlik türmide qamaqta tutup turulup, biz bilen bille jaza meydanigha élip chiqilip, u alamge ketken idi.
Exmetjan alemdin ötkende téxi öylenmigen idi.
Biz bir qanchimiz jaza meydanidin qaytip kirgendin kéyin, men siyit niyaz bilen bir kamirda yatqan idim. Kéyin peylo meydanidimu bir etrette bir qanche yil bille bolghan idim. Siyit niyazning éytip bérishiche:
― exmetjan munir qeshqer wilayetlik türmide turghan mezgilde, axunop, mijit siling weqesini anglighan iken. U wetenning musteqillqigha intiliwatqan ishlardin xewer tapqandin kéyin, men haman ölüp kétimen, men ölüp ketken teqdirdimu, weten yenila bir kün musteqiliqqa érishidiken, aptonom rayonning bashliqliridin tartip, qeshqerning dotey hakimlirighiche, xitaygha qarshi teshkilatqa uyushqinidin qarighanda, bizning inqilabimiz heqqani inqilab iken, xelq oyghiniptu, musteqilliqning buriqi dimighimgha uruniwatidu, ölüp ketsem arminim yoq. Birsimiz ölsek mingimiz bu yolni dawamlashturidikenmiz! Dégen iken.
Exmetjanning shirikliridin köp qismi türmide alemdin ötti. Az bir qismi jaza mudditini tügitip qeshqerge qaytip keldi. Ularning ichide paltu muhemmed imin qeshqerde qassapliq bilen jan saqlawitiptu. Esqerjan qatarliq bir nechchisi herxil yol tutup, jan biqip hazir qeshqerde yashawitiptu. Inshaallah!
Merhumning yatqan yéri jennette bolsun, amin!
Allahqa shükri! Siyit niyazmu türmidin saq chiqti. U axirqi ömride xéli jiq ishlarni qildi, u ürümchidiki nenmin mesjidide bir mezgil muezzinlik hem xojidarliq ishi bilen shughulliniptu. U mezgilde wetende boliwatqan ishlardin chet eldiki teshkilatlerni xewerlendürüp, nurghun muhim qimmiti bar axbaratlar bilen teminligenlikini anglighan idim. Men ottura asiyadiki waqtimda melum birsi arqiliq siyit niyaz bilen alaqeliship turghan idim. Kéyin men dakumutsizliq kasapitidin köp qétim xapiliq tartip, bir yerde muqim turalmay alaqimiz üzülüp qalghan idi, kéyinki künlerde wetendin chiqqan birsidin merhumning u alemge seper qilghanliqini anglap, bekmu qayghurdum, merhumgha janabi allahtin jennettin yer bérishini tileymen, amin!