uaa_admin
29-08-06, 09:29
Orxun uyghur xanliqining herbiy teshkili tüzümi
Orxun uyghur xanliqi uyghur tarixida nahayiti muhim orun tutidighan xanliq bolup, bu derwrde uyghurlar tedriji halda tarqaq halda köchmen charwichiliq bilen shughullinishtin, birlikke kélip sheherlishishke bashlighan hem << télé qebililirining bayraqdari bolup, yaylaq dunyasidin ibaret bu sehnide özining karamitini namayen qilghan >>① idi. Bu dewrde uyghurlar yalghuz yaylaq dunyasida dewr sürüpla qalmay, yene yipek yolining xojayinliq rolini oynap, gherp - sherq sodisining güllinishige özining tégishlik hessisini qoshti. Yipek yolini qoghdash we yipek yolining rawanliqigha kapaletlik qilishta uyghur atliq qoshunliri muhim rol oynidi. Tang sulalisining türklerni yoqitishi we önglük - söygün topilingini tinjitishta zor xizmet körsetkenlermu del mana shu uyghur qoshunliri idi.
1- orxun uyghur xanliqida qoshunning qorallinishi
herqandaq qoshunning jengde ghelibe qilishi yaki meghlup bolushi, jenggiwarliqining yuquri yaki töwen bolushi, shu qoshunning qorallinishi bilen munasiwetlik bolup, uyghur qoshunliri eyni chaghda xil qorallan'ghan qoshun hisaplinatti. Uyghur qoshunlirining qoralliri asasliqi at, oqya, qilich, neyze, qalqan, dobulgha, sawut, salma qatarliqlar bolup, bularning ichide eng asasliq rol oynighini at bilen oqya idi.
At ottura asiyadiki yaylaq milletlirining insaniyet medeniyitige qoshqan zor töhpisi bolup hisaplinidu. Ular atning jengde oynaydighan rolini toluq his qilghachqa, atni dunya boyiche hemmidin burun köndürgen we at béqishqa ehmiyet bergen we jengde asasliqi atliq qoshun ishletken. Atliq eskerler jenggiwarliqi intayin üstün bolghan eskiriy türge kirgechke élimizning qedimki dewrlerdiki eserliride << at eskerning desmayisi, döletning tüwrüki ........ Qoshun tartqanlar shuninggha tayinip ghelibe qilidu>>② . << bir atliq esker sekkiz eskerge tétiydu >>③ dep xatirilinip atliq eskerlerning rohigha yüksek baha bérilgen. Shunga uyghurlar atni nahayiti köplep baqqan we urushlarda keng - kölemde ishletken. Chünki urush mezgilide at nahayiti köp chiqim bolatti, < költékin menggü téshi >gha asaslan'ghanda költékin chacha sen'gün bilen élip bérilghan bir qétimliq urushta üch qétim at almashturghan (<< költékin menggü téshi >> sherqiy yüzi 33- qur). Ular urush mezgilide << herqaysisi birdin atqa min'gendin sirt yene bir atni yétiliwalatti >>, bezide << bir esker töt atni yétiliwalatti >>④ . Bular bu atlarni yalghuz urushta yuquri sür'etke érishish üchünla emes, belki yene özining arqa sep teminat ishliri üchünmu éliwalatti. Chünki ular << ozuqluqqa éhtiyajliq bolup qalsa, özlirining étidin birni öltürüp yep achliqini basatti. Ussap qalsa baytilini séghip ussuzliqini qanduratti >>⑤ . Shunga at uyghur qoshunlirining he qétimliq jenglerde ghelibe ghazinishidiki asliq amil idi.
Orxun uyghur xanliqidiki jengchilerning bashqa qoralliri we qorallinishi heqqide tarixiy menbelerde biwaste xatire bolmisimu, emma biz bezi wastilik xatiriler we arxéologiyelik qézilmilardin melum uchurlargha ige bolalaymiz we bu matiryallar arqiliq ularning qorallinish ehwalini melum derijide yorutup béreleymiz. Qedimki charwichi milletler urushqa asasen oqya, qilich, neyze, qalqan qatarliq qorallarni élip chiqatti. Mesilen << oghuzname >> de: << künlerning biride u owgha chiqti, neyze élip, oqya élip, yene qilich élip, qalqan élip atlandi>>⑥ digen xatiriler uchraydu. Buninggha asaslan'ghanda, uyghur qoshunlirining jengge toluq qorallinip chiqip baturluq bilen urushidighanliqini körüwélishqa bolidu.
Tarixi matiryallargha asaslan'ghanda, oqya uyghur qoshunlirining asasliq qorali idi. Qedimqi dewrlerde jengde chong qoshunlar uchrashqanda aldi bilen yiraqtin bir - birige oqya arqiliq hujum qilip, tosup quchaqlashma jeng qilghanda andin neyze we qilich ishlitetti. Uyghurlar oqyani adette jengde ishlitipla qalmay, belki owchiliqtimu ishlitetti. Owchiliq ularning turmushining muhim menbesi bolghachqa, ular oqya étishqa kichikidinla piship kétetti. Shunga ular adette << oqya bilen bir ademni nishanlap oq üzgende, oq qatar turghan ikki ademni téship ötüp kétetti>>⑦ . Oqya poroqluq miltiq zembirek keshp qilinishtin ilgiri, küchlük zerbe bérish qorali we qirghuchi qoral bolghachqa, uyghurlar oqyagha nahayiti ehmiyet bergen bolup, xilmu - xil oq we yalarni yasighan idi. Ya chong - kichikliki we nishan ariliqining yiraq - yéqinliqigha qarap ikige bölünetti. Oqmu awazliq oq, yenggil oq we meshq oqi dep birqanchige ayrilatti.
Awazliq oq ___ destisining quyruq teripidin kawak, uch teripidin töshük échish arqiliq yasilatti, andin uninggha bashaq orunlashturilatti. Shuning bilen bu oq mangghanda wingildap awaz chiqiratti. Bu oq eng deslepte hunlar dewride ishlitilgen bolup, << tarixname >>diki melumatlargha asaslan'ghanda batur tengriqut teripidin keshp qilin'ghan idi.
Yenggil oq ___ eng köp we eng keng ishlitilidighan oq bolup, herbiy ishlar we ow owlash ishlirida keng ishlitilgen. Bu xil oqning bashiqi mis yaki tömürdin yasilidighan bolup, nishan ariliqi birqeder yiraq idi. Tetqiqatlargha asaslan'ghanda << kamandazlar 50 - 60 métir daire ichidiki nishan'gha toghra tekküzeleydighan, ünümlük étish musapisi 160- 175 métirghiche bolghan >>⑧ oq mushu xildiki oq bolushi mümkin.
Meshq oqi tömür bashaqning ornigha yumilaq yaghach bashaq békitilip yasilatti⑨ . Bu asasliqi balilar we ösmürlerning oqya étishni meshq qilishida ishlitiletti.
Qilich bilen neyzimu qedimki zamanlarda düshmenlerge zerbe bérish we qirishtiki asasliq qoral bolush süpiti bilen keng türde ishlitilgen. Chünki neyze bilen qilichning yéqin ariliqtiki quchaqlashma jenglerde düshmenlerge zerbe bérishtiki roli oqyadin küchlük idi. Shunga << hunlar yiraqqa oqya, yéqin'gha qilich - neyze >>⑩ ishletken'ge oxshash uyghurlarmu yiraqqa oqya, yéqin'gha qilich - neyze ishlitetti. Buni költékinning << bir erni oq bilen öltürgenliki, ikki erge neyze sanchighanliqi >>, << alte erge neyze sanchighanliqi we qoshun urush qiliwatqanda yettinchi erni qilichlighanliqi >> toluq ispatlap béridu.
Salma ____ adettiki waqitlarda charwichilarning pitirap ketken at, qoy, kalilarni tutushta ishlitidighan charwichiliq qorali bolupla qalmay, charwichi milletlerning jenglerde ishlitidighan asasliq qorallirining birsi idi. Tarixi matiryallarda charwichilar milletler ichide tungqi bolup kz dölitini qurghan hunlar we kuchaning gherbige jaylashqan shimaliy hunlarning ewladi bolghan kueyxularning urush waqitlirida at chapturup kétiwétip ademge salma tashlaydighanliqi we köpinche hallarda del chüshüridighanliqi⑾ qeyt qilin'ghan. Shundaq qiyas qilalaymizki, hunlarning urush qilish usulining warisi, yüksek derijide güllen'gen charwichiliqning igisi bolghan uyghurlarningmu salmini ishlepchiqirish we herbiy ishlarda ishletkenliki éniq. Ular salmini jenglerde qoralsizlinip qalghanda düshmen'ge taqabil turush yaki düshmenni tirik tutup düshmen ehwalini igellesh üchün ishletken. Yene kélip salma paxta yip, yung yip we tére tasmilardin yasiwélishqa bolidighan nahayiti addi qoral idi.
<< uning sawut yelmesige yüzdin artuq oq tegdi >>⑿ , << méning ...... Sawut dobulgha kiygen 500 din artuq qoralliq atliq qoshunum we piyade eskerlirim >>⒀ digen melumatlargha asaslan'ghanda, uyghurlar jenglerde oqya, qilich, neyze qatarliq hujum qilghuchi qorallar bilenla qorallinipla qalmastin, yene dobulgha sawut qatarliq qorallar bilenmu özini qoghdashni bilgen.
Uyghur atliq eskerliri jengge chüshkende tugh ishletken bolup, ularning tughliri aq renglik idi. Ular yene burgha, sunay we jeng dumbiqi bilen eskerlerning gheyritini ashuratti⒁ . Buningdin sirt, yene sal we tulumlardin paydilinip deryadin ötüshni bilgen bolup, buni bayanchur xaqanning << értish deryasining arqa bashi (digen yéri)ni muz qaplap ketkenliki üchün, arqa bashining töwen yénidin sal sélip öttüm>>⒂ digen sözliri ispatlaydu. Yuquriqilardin körüwélishqa boliduki, orxun uyghur xanliqi dewride uyghur qoshunliri nahayiti xil qorallar bilen qorallan'ghan.
Izahlar
① abé takio << gherbiy uyghuriye heqqide tetqiqat >> shinjang xeliq neshriyati 1986- yili xenzuche neshri 8- bet
② ③ ⒁⑦ yang shéngmin << qedimqi uyghurlar >> jilin maarip neshriyati 1991- yili xenzuche neshri 133- 135- betlerde élin'ghan neqil
④ << yéngi tangname. Uyghurlar heqqide qisse >> 6135- bet
⑤ << qazaqistan penler akadémiyisi tarix - arxéologiye tetqiqat ornining maqalilar toplimi >> 1956- yili almuta rusche neshri 231- bet
⑥ << oghuzname >> milletler neshriyati, uyghurche 22- qur
⑧ morénnen << hunlarning herbiy teshkili tüzümi >> shinjang unwérsititi ilmiy jornili uyghurche 1988- yilliq 2- san
⑨ mehmut qeshqeri << türki tillar diwani >> shinjang xelq neshriyati 1981- yili uyghurche neshri 1- tom 517- 556- betler
⑩ simachyen << tarixi xatiriler. Hunlar heqqide qisse >> shinjang xelq neshriyati 1987- yili uyghurche neshri, 391- bet
⑾ << shinjangning qisqiche tarixi >> shinjang xelq neshriyati 1980- yili xenzuche neshri, 1- qisim 86- bet
⑿ << költékin menggü téshi >> sherqi yüzi 32- qur
⒀⒂ << bayanchur qaghan menggü téshi >> << qedimqi uyghur yazma yadikarliqliridin tallanma >> uyghurche 119- 120- betler
Orxun uyghur xanliqi uyghur tarixida nahayiti muhim orun tutidighan xanliq bolup, bu derwrde uyghurlar tedriji halda tarqaq halda köchmen charwichiliq bilen shughullinishtin, birlikke kélip sheherlishishke bashlighan hem << télé qebililirining bayraqdari bolup, yaylaq dunyasidin ibaret bu sehnide özining karamitini namayen qilghan >>① idi. Bu dewrde uyghurlar yalghuz yaylaq dunyasida dewr sürüpla qalmay, yene yipek yolining xojayinliq rolini oynap, gherp - sherq sodisining güllinishige özining tégishlik hessisini qoshti. Yipek yolini qoghdash we yipek yolining rawanliqigha kapaletlik qilishta uyghur atliq qoshunliri muhim rol oynidi. Tang sulalisining türklerni yoqitishi we önglük - söygün topilingini tinjitishta zor xizmet körsetkenlermu del mana shu uyghur qoshunliri idi.
1- orxun uyghur xanliqida qoshunning qorallinishi
herqandaq qoshunning jengde ghelibe qilishi yaki meghlup bolushi, jenggiwarliqining yuquri yaki töwen bolushi, shu qoshunning qorallinishi bilen munasiwetlik bolup, uyghur qoshunliri eyni chaghda xil qorallan'ghan qoshun hisaplinatti. Uyghur qoshunlirining qoralliri asasliqi at, oqya, qilich, neyze, qalqan, dobulgha, sawut, salma qatarliqlar bolup, bularning ichide eng asasliq rol oynighini at bilen oqya idi.
At ottura asiyadiki yaylaq milletlirining insaniyet medeniyitige qoshqan zor töhpisi bolup hisaplinidu. Ular atning jengde oynaydighan rolini toluq his qilghachqa, atni dunya boyiche hemmidin burun köndürgen we at béqishqa ehmiyet bergen we jengde asasliqi atliq qoshun ishletken. Atliq eskerler jenggiwarliqi intayin üstün bolghan eskiriy türge kirgechke élimizning qedimki dewrlerdiki eserliride << at eskerning desmayisi, döletning tüwrüki ........ Qoshun tartqanlar shuninggha tayinip ghelibe qilidu>>② . << bir atliq esker sekkiz eskerge tétiydu >>③ dep xatirilinip atliq eskerlerning rohigha yüksek baha bérilgen. Shunga uyghurlar atni nahayiti köplep baqqan we urushlarda keng - kölemde ishletken. Chünki urush mezgilide at nahayiti köp chiqim bolatti, < költékin menggü téshi >gha asaslan'ghanda költékin chacha sen'gün bilen élip bérilghan bir qétimliq urushta üch qétim at almashturghan (<< költékin menggü téshi >> sherqiy yüzi 33- qur). Ular urush mezgilide << herqaysisi birdin atqa min'gendin sirt yene bir atni yétiliwalatti >>, bezide << bir esker töt atni yétiliwalatti >>④ . Bular bu atlarni yalghuz urushta yuquri sür'etke érishish üchünla emes, belki yene özining arqa sep teminat ishliri üchünmu éliwalatti. Chünki ular << ozuqluqqa éhtiyajliq bolup qalsa, özlirining étidin birni öltürüp yep achliqini basatti. Ussap qalsa baytilini séghip ussuzliqini qanduratti >>⑤ . Shunga at uyghur qoshunlirining he qétimliq jenglerde ghelibe ghazinishidiki asliq amil idi.
Orxun uyghur xanliqidiki jengchilerning bashqa qoralliri we qorallinishi heqqide tarixiy menbelerde biwaste xatire bolmisimu, emma biz bezi wastilik xatiriler we arxéologiyelik qézilmilardin melum uchurlargha ige bolalaymiz we bu matiryallar arqiliq ularning qorallinish ehwalini melum derijide yorutup béreleymiz. Qedimki charwichi milletler urushqa asasen oqya, qilich, neyze, qalqan qatarliq qorallarni élip chiqatti. Mesilen << oghuzname >> de: << künlerning biride u owgha chiqti, neyze élip, oqya élip, yene qilich élip, qalqan élip atlandi>>⑥ digen xatiriler uchraydu. Buninggha asaslan'ghanda, uyghur qoshunlirining jengge toluq qorallinip chiqip baturluq bilen urushidighanliqini körüwélishqa bolidu.
Tarixi matiryallargha asaslan'ghanda, oqya uyghur qoshunlirining asasliq qorali idi. Qedimqi dewrlerde jengde chong qoshunlar uchrashqanda aldi bilen yiraqtin bir - birige oqya arqiliq hujum qilip, tosup quchaqlashma jeng qilghanda andin neyze we qilich ishlitetti. Uyghurlar oqyani adette jengde ishlitipla qalmay, belki owchiliqtimu ishlitetti. Owchiliq ularning turmushining muhim menbesi bolghachqa, ular oqya étishqa kichikidinla piship kétetti. Shunga ular adette << oqya bilen bir ademni nishanlap oq üzgende, oq qatar turghan ikki ademni téship ötüp kétetti>>⑦ . Oqya poroqluq miltiq zembirek keshp qilinishtin ilgiri, küchlük zerbe bérish qorali we qirghuchi qoral bolghachqa, uyghurlar oqyagha nahayiti ehmiyet bergen bolup, xilmu - xil oq we yalarni yasighan idi. Ya chong - kichikliki we nishan ariliqining yiraq - yéqinliqigha qarap ikige bölünetti. Oqmu awazliq oq, yenggil oq we meshq oqi dep birqanchige ayrilatti.
Awazliq oq ___ destisining quyruq teripidin kawak, uch teripidin töshük échish arqiliq yasilatti, andin uninggha bashaq orunlashturilatti. Shuning bilen bu oq mangghanda wingildap awaz chiqiratti. Bu oq eng deslepte hunlar dewride ishlitilgen bolup, << tarixname >>diki melumatlargha asaslan'ghanda batur tengriqut teripidin keshp qilin'ghan idi.
Yenggil oq ___ eng köp we eng keng ishlitilidighan oq bolup, herbiy ishlar we ow owlash ishlirida keng ishlitilgen. Bu xil oqning bashiqi mis yaki tömürdin yasilidighan bolup, nishan ariliqi birqeder yiraq idi. Tetqiqatlargha asaslan'ghanda << kamandazlar 50 - 60 métir daire ichidiki nishan'gha toghra tekküzeleydighan, ünümlük étish musapisi 160- 175 métirghiche bolghan >>⑧ oq mushu xildiki oq bolushi mümkin.
Meshq oqi tömür bashaqning ornigha yumilaq yaghach bashaq békitilip yasilatti⑨ . Bu asasliqi balilar we ösmürlerning oqya étishni meshq qilishida ishlitiletti.
Qilich bilen neyzimu qedimki zamanlarda düshmenlerge zerbe bérish we qirishtiki asasliq qoral bolush süpiti bilen keng türde ishlitilgen. Chünki neyze bilen qilichning yéqin ariliqtiki quchaqlashma jenglerde düshmenlerge zerbe bérishtiki roli oqyadin küchlük idi. Shunga << hunlar yiraqqa oqya, yéqin'gha qilich - neyze >>⑩ ishletken'ge oxshash uyghurlarmu yiraqqa oqya, yéqin'gha qilich - neyze ishlitetti. Buni költékinning << bir erni oq bilen öltürgenliki, ikki erge neyze sanchighanliqi >>, << alte erge neyze sanchighanliqi we qoshun urush qiliwatqanda yettinchi erni qilichlighanliqi >> toluq ispatlap béridu.
Salma ____ adettiki waqitlarda charwichilarning pitirap ketken at, qoy, kalilarni tutushta ishlitidighan charwichiliq qorali bolupla qalmay, charwichi milletlerning jenglerde ishlitidighan asasliq qorallirining birsi idi. Tarixi matiryallarda charwichilar milletler ichide tungqi bolup kz dölitini qurghan hunlar we kuchaning gherbige jaylashqan shimaliy hunlarning ewladi bolghan kueyxularning urush waqitlirida at chapturup kétiwétip ademge salma tashlaydighanliqi we köpinche hallarda del chüshüridighanliqi⑾ qeyt qilin'ghan. Shundaq qiyas qilalaymizki, hunlarning urush qilish usulining warisi, yüksek derijide güllen'gen charwichiliqning igisi bolghan uyghurlarningmu salmini ishlepchiqirish we herbiy ishlarda ishletkenliki éniq. Ular salmini jenglerde qoralsizlinip qalghanda düshmen'ge taqabil turush yaki düshmenni tirik tutup düshmen ehwalini igellesh üchün ishletken. Yene kélip salma paxta yip, yung yip we tére tasmilardin yasiwélishqa bolidighan nahayiti addi qoral idi.
<< uning sawut yelmesige yüzdin artuq oq tegdi >>⑿ , << méning ...... Sawut dobulgha kiygen 500 din artuq qoralliq atliq qoshunum we piyade eskerlirim >>⒀ digen melumatlargha asaslan'ghanda, uyghurlar jenglerde oqya, qilich, neyze qatarliq hujum qilghuchi qorallar bilenla qorallinipla qalmastin, yene dobulgha sawut qatarliq qorallar bilenmu özini qoghdashni bilgen.
Uyghur atliq eskerliri jengge chüshkende tugh ishletken bolup, ularning tughliri aq renglik idi. Ular yene burgha, sunay we jeng dumbiqi bilen eskerlerning gheyritini ashuratti⒁ . Buningdin sirt, yene sal we tulumlardin paydilinip deryadin ötüshni bilgen bolup, buni bayanchur xaqanning << értish deryasining arqa bashi (digen yéri)ni muz qaplap ketkenliki üchün, arqa bashining töwen yénidin sal sélip öttüm>>⒂ digen sözliri ispatlaydu. Yuquriqilardin körüwélishqa boliduki, orxun uyghur xanliqi dewride uyghur qoshunliri nahayiti xil qorallar bilen qorallan'ghan.
Izahlar
① abé takio << gherbiy uyghuriye heqqide tetqiqat >> shinjang xeliq neshriyati 1986- yili xenzuche neshri 8- bet
② ③ ⒁⑦ yang shéngmin << qedimqi uyghurlar >> jilin maarip neshriyati 1991- yili xenzuche neshri 133- 135- betlerde élin'ghan neqil
④ << yéngi tangname. Uyghurlar heqqide qisse >> 6135- bet
⑤ << qazaqistan penler akadémiyisi tarix - arxéologiye tetqiqat ornining maqalilar toplimi >> 1956- yili almuta rusche neshri 231- bet
⑥ << oghuzname >> milletler neshriyati, uyghurche 22- qur
⑧ morénnen << hunlarning herbiy teshkili tüzümi >> shinjang unwérsititi ilmiy jornili uyghurche 1988- yilliq 2- san
⑨ mehmut qeshqeri << türki tillar diwani >> shinjang xelq neshriyati 1981- yili uyghurche neshri 1- tom 517- 556- betler
⑩ simachyen << tarixi xatiriler. Hunlar heqqide qisse >> shinjang xelq neshriyati 1987- yili uyghurche neshri, 391- bet
⑾ << shinjangning qisqiche tarixi >> shinjang xelq neshriyati 1980- yili xenzuche neshri, 1- qisim 86- bet
⑿ << költékin menggü téshi >> sherqi yüzi 32- qur
⒀⒂ << bayanchur qaghan menggü téshi >> << qedimqi uyghur yazma yadikarliqliridin tallanma >> uyghurche 119- 120- betler