Unregistered
07-09-10, 07:10
Man ushbu maqolini yezish yoki yozmoslik xaqida
jiq o’landim “Uni kop chilik tog’ri chunamdu, yoqmu?
“Etsam tilim ko’yidi, etmasan dilim” degandak bazi
pkirlarim bilan kimlarnidu ranjidip qoyimanmanmikim,
agar ularning ko’ngliga qarisam mazkur makolini yezishng
hojiti bormikim” kabi savollar bilan talay vaqt ikkilinib
jurdim. Oxiri “bala jig’lamasa ona ko’krak solmaydi”
degan umit bilan qo’limg’a qalam oldim.
Muallip.
Hammaga g’rlar bilan o’zbeklar til, madanyat, san’at, urpi-odat va boshqa jahatlardin intayin yiqin. Ularni bir chinorng ikki shexig’a yoki qosh yiltizig’a qiyoslishidu. Bu xalqlarng do’stliq rishtilari uzoq o’tmishga berib taqlidu.
Uluq mutafakur Alisher Navoiy “Bir millat ikkinchi bir millatka sinib, yoqulub ketmaydu. Agar yuqulub katsa oldi bilan tilidin, ondin diliding ketidu“ degan. Biz hozir dilimizdin katsakmu, tilimizdin kenivatqimiz rast. Bolupmu keyinki avlotlarimiz orisida ona tilini bimaydig’on yoshlirimiz tolimu nurg’un. Andi ular zich jaylashg’an mahallarida bu halat yaxshi. Biroq, biz buning bilanla qanoatlinip qelinishimiz kerak emas.
Til har bir xaliqng g’ururi, iptihori. Kimligini namoyon etkuchi o’z ora mumila vositasi. Shung uchun bolalarimizda kichigidinla ona tilig’a qiziqish oyg’tishimiz lozim agar biz milltimizng atika kunini oylisak, ular zich joylashgan mahalliridiki maktablarda o’qivotgan parzatlirimiz uchun Uyg’ur tili boyicha qoshucha dars berishni tashkillashturush kerak. Rayonluq yoki yeza madanyat o’ylirida san’at o’maklarida uyushturush lozim. O’smirlarnin iqtidorig’a qarab sozandilarni, naxshichilarni, ussuchilarni yetishturayli. Agar adabiyot sohosini olsak hozir Uyg’ur tilida ijot qilivotgan yozg’uchi-shoirnin 60yoshdin tovini yo’q. Aslini olg’anda har qandaq millatnin qaysi alda yashavotqanlig’din qatiy nazar, uning madai taraqqiyotini, ruhi-manivi boylig’ni balgulaydig’an omillarinin biri-o’z ona tilida yezilg’an va yoritilg’an adabiyot ham san’itig’u.
Ochug’ni etish kerak bu jahattin biz dak orqida qilip ketivotimiz. Unin vaji-ilga\iri kitoblarimiz Olmutidiki “Jazushi” nashriyotida besilatti. Hozir iqtisodiyoti uyoqlari opirib kitob chiqirishmu qiyin nasiliga oylinib qoldi. Andi O’zbekistonda nashir atgan bilan u asarlarni o’quydig’an kitob honlarnin o’zi yoqnin o’rnida. Chunki yoshlirimiz til bilmaydi. Harriplardimu qili pariqlar bor. Rasmi Uyg’ur ansambillirinin yo’qlig’mu ana shu iqtisodgf berip taqolmoqta. Andi bolirimizg’a san’at sirlirini o’qutush uchun o’maklarini tashkillashtirush, ularni ona tilada o’qutushmu paqat iqtisodga bog’liq.
Azizlar andi umuman oldimizda ko’ndalan turgan muommolarni tup yultizi nimida ekanligiga o’zamnin tushunib yetkani bo’yicha to’xtilip o’tmakchiman.
Arhiv lardiki manbalarda qayt qilinishicha 20jillarda Yattisu vodisida 110mig Farg’ona vodisida 300mig va O’zbekistonnin boshqimu viloyatlarida 50mig yeqin uyg’ur bolg’an. Qozoqistondiki uyg’urlarlarda hela o’sush bayqilidur. Unin savavi ular zich joylashgan shahar va yezilarg’a ona tilida maktapliri bor. Kitop, yezi jurnalliri nashir etilmakta. Tiator va ansambilliri mavjud. Badiiy havas korliq o’makliri nurg’un. Radio-televidinyada oz-oz bolsimu onlitish, ko’sitish berilp turdi mana bular bolalarnin ona tilini uginishida va ularda milli hissiyotnin oyg’inishi hamda shakillinishida asosi omil hesoplinidu.
Apsuzki 30jillarnin oxirlirida millitimiznin taxri iptixori-zo’r istedot sohiplirinin ososi ko’pchiligi shahska sig’nishnin qurbonig’a aylandi. Unimdinmu dahshaligi nohayiti cho’n pojialik yoqutush-uyg’ur tilida nashir etilivotqan darisliklar, kioplar, gezit-jernallar yepip tashlandi.
Bugungi kunda O’zbekistonda yashavatqan Uyg’urlarnin 6 baravar degidek kemiyib, ketishga moshu ahvollar sabab bo’lg’andimu? Axir ular tilidin ayrilsimu dilini saqlap qelishi munkun edig’u.Ha munkun edi! Demak unin bashqimu savapliri bor. Chunki qolg’on 300ming qerindashlirimizni yer jutup katmigang’u!
O’zbestiki uyg’urlar qandaqlaricha mushundoq ahvolg’a chushup qaldi? Aslida millat tuyg’usi inson vujudig’a sut bilan kirib jan bilan chqidig’an buyuk nematku! Shunin uchun hech kim o’z millitidin o’sumliqcha vos kachmaydi. Agar yus o’ridigan unin zaminida qandaqtu zoravanliq, zorlash-komsitishlar yatqonlig’i tabiiy.
Hamma baloi opatnin tup yiltizi yanashu shahsga sig’inish jillirig’a berip taqilidu. Tog’ra, u mudhish qora kunlar sobiq Kenash Ittipoqi tarkividiki barliq respubliklarda yashavotqan xalqlarga musibat, judoliq, zulum-sitanlarni elip kaldi. Amma boshqa millatlarga nisbatan bu alda istiqomat qilivotqan uyg’urlarg’a qattiq taziq o’tkuzganligiga torix guva.
Sababi 1938-jili Fevral eyida Masskvadin berilgan ko’rsatma yaniEjovnin deriktivisi boyija xitoyliqlarni qamash operatsiyasi boshlinidi. U chog’da Toshkantta bir nachcha onlig’n xitoylar bor edi. Ularni qolg’a elip tugatkandin keyin mazkur direktivinin operativ sanksiyasi Shijongdin chiqqan uyg’urlarga qaritilidu. Shunin bilan O’zbekiston ichki ishlar xaliq komissariatinin 3-bo’limidiki har bir xadimlarig’a u yaqdin o’tgan uyg’rlarni eniqlash va solash uchun order yezish topshirilidu. O’y besip degidak tutqung’a elish ,ashlang’ndin keyin o’zbek qirindoshlar ularnin ayrimlirinin yo’sh urishqa, bazilirinin posportlirini o’zbek qilib yozdurup jenini saqlap qeleshig’a yardamlishidu. Ana shu davirlarda nahayiti nurg’un uyg’urlirimiz o’ga ilajini yoqlig’idin o’zbek bolub yezilib katkan.
Mayli bu echinorliq halatni zaman zaylidin dayliq. Andi hazirqi kundumu militini o’zgartivish ahvallirinin pat-pat uchrap turishini qandaq chunish munkin?
O’rni kalganda hayatimizda uchrab turidig’an ayrim illatlar xusidimu toxlip o’tishni muvofiq ko’rdum:
Uyg’ur va O’zbeklar azal-azaldin qiz elip, qiz berip, quda-anda bollup yashavotqan halqlar. Uyg’ur qizlari o’zbek yigitlariga turmushqa chiqidu. Tabiiyki ularni parzantlari ota milliti bilan yezilidu. Andi uyd’ur jigitliri o’zbak qizlirig’a o’ylansa nemishkidu bolilirimu o’zbek bolip qalidu. Nema, biznin uyg’ur jigitlarida milliy g’urur yo’qmu?!
Yana bir misol. Ikki uyg’ur toy o’tkazmakta. Chaqirg’an sanatkorlirimu, davrini elip barg’uchumu o’zbek. Bunin sababi yoshlirimiz ko’nlidin qiqqidak naxshchilirimizni yetishmasligi va otturimi elip baradig’an notiqlirimiznin yoqlug’i yoqlig’ididun. Ana shu toyda davrini opirivotqan kishi paqat o’zbeklarnin shanini uluqlap so’zlayduda, sayipxan va u yarda o’ltarg’an uyg’urlar bir chatta qayrilip qolidu. Andi buni qandoq tushunish kerak. Gap toyni elip borg’uchida amas o’zimizda. Axir uning’a “uka biz uyg’ur, shuni nazarda tut”, dap bir eg’iz eytip qoymaymiz. Mana masila qayarda!
Mundaq misollarni ko’lap kalturush mumkun. Masilam, ikki uyg’ur bir bolip qolsaq, ona tilimizda sharildap paramni dun soqimiz. Andi avtobuslarg’a tushganda bo’saq o’zbekcha sozlab turvolimiz. Biznin nema qisinchilig’miz bar zadi? Oylap-oylap tegiga yetalmaysan kishi.
Tilg’a elip o’tgan ushbu misollar rastinla o’zimizda milliy g’ururnin bakmu suslig’idin ammasmikin? Shundoqlar o’tmishta jahonni lal qoldurg’an, dedimi tarixa, yuksak madanyatka, ilim-faniga, adabiyot sanatga ega xaliqni avlotliri ekanligimizni bilmasligimizdinmikin?
Bolilirimizni sharoitga qarab mayi o’zbakcha, mayli ruscha o’qitayluq unung’a hechkimni davosi yo’q. Faqat militia uyg’ur ekanligini quloq-qulig’ig’a quyup borsaq, passport elivotqinida nasiligiga jidiroq yandoshsak san jihattin o’sishga yus tutushimiz ajab amas.
Biznin orzuimiz qajonki bolilirimiz o’z millitini yoshu o’ruishtin yoki momini etishqa uyulushtin hamda ona tilida sozlishishga xijolat tortishtin jiroq bo’ladigan anashu chogda murodimiz hosil bo’lg’usi.
Ha desak gap to’la. Hamini jig’ishtirup birla eg’z so’z bilan etsaq berip-berip milli g’ururimiznin suslishib kenivotqinig’a toqilidu.
Ushbu maqolini yezishtiki kaqsad – biz qasysi alda yashmayliq bir halqmiz, uyg’r degan uluq nimimiz bor, billatimiz shaniga dog’ chusharmay, ham sodiq qolsaq ham loyiq bolsaq.
Kimda kim ush,u niyatlirimizga tilakdosh hamda maslakdosh ekan, o’z piker istaklari, taklip tavsiyalirini avatidu.
Sulton Jamol
O’zbekiston yozuchilar uyushmasi azosi:
sultonjamol@yahoo.com
jiq o’landim “Uni kop chilik tog’ri chunamdu, yoqmu?
“Etsam tilim ko’yidi, etmasan dilim” degandak bazi
pkirlarim bilan kimlarnidu ranjidip qoyimanmanmikim,
agar ularning ko’ngliga qarisam mazkur makolini yezishng
hojiti bormikim” kabi savollar bilan talay vaqt ikkilinib
jurdim. Oxiri “bala jig’lamasa ona ko’krak solmaydi”
degan umit bilan qo’limg’a qalam oldim.
Muallip.
Hammaga g’rlar bilan o’zbeklar til, madanyat, san’at, urpi-odat va boshqa jahatlardin intayin yiqin. Ularni bir chinorng ikki shexig’a yoki qosh yiltizig’a qiyoslishidu. Bu xalqlarng do’stliq rishtilari uzoq o’tmishga berib taqlidu.
Uluq mutafakur Alisher Navoiy “Bir millat ikkinchi bir millatka sinib, yoqulub ketmaydu. Agar yuqulub katsa oldi bilan tilidin, ondin diliding ketidu“ degan. Biz hozir dilimizdin katsakmu, tilimizdin kenivatqimiz rast. Bolupmu keyinki avlotlarimiz orisida ona tilini bimaydig’on yoshlirimiz tolimu nurg’un. Andi ular zich jaylashg’an mahallarida bu halat yaxshi. Biroq, biz buning bilanla qanoatlinip qelinishimiz kerak emas.
Til har bir xaliqng g’ururi, iptihori. Kimligini namoyon etkuchi o’z ora mumila vositasi. Shung uchun bolalarimizda kichigidinla ona tilig’a qiziqish oyg’tishimiz lozim agar biz milltimizng atika kunini oylisak, ular zich joylashgan mahalliridiki maktablarda o’qivotgan parzatlirimiz uchun Uyg’ur tili boyicha qoshucha dars berishni tashkillashturush kerak. Rayonluq yoki yeza madanyat o’ylirida san’at o’maklarida uyushturush lozim. O’smirlarnin iqtidorig’a qarab sozandilarni, naxshichilarni, ussuchilarni yetishturayli. Agar adabiyot sohosini olsak hozir Uyg’ur tilida ijot qilivotgan yozg’uchi-shoirnin 60yoshdin tovini yo’q. Aslini olg’anda har qandaq millatnin qaysi alda yashavotqanlig’din qatiy nazar, uning madai taraqqiyotini, ruhi-manivi boylig’ni balgulaydig’an omillarinin biri-o’z ona tilida yezilg’an va yoritilg’an adabiyot ham san’itig’u.
Ochug’ni etish kerak bu jahattin biz dak orqida qilip ketivotimiz. Unin vaji-ilga\iri kitoblarimiz Olmutidiki “Jazushi” nashriyotida besilatti. Hozir iqtisodiyoti uyoqlari opirib kitob chiqirishmu qiyin nasiliga oylinib qoldi. Andi O’zbekistonda nashir atgan bilan u asarlarni o’quydig’an kitob honlarnin o’zi yoqnin o’rnida. Chunki yoshlirimiz til bilmaydi. Harriplardimu qili pariqlar bor. Rasmi Uyg’ur ansambillirinin yo’qlig’mu ana shu iqtisodgf berip taqolmoqta. Andi bolirimizg’a san’at sirlirini o’qutush uchun o’maklarini tashkillashtirush, ularni ona tilada o’qutushmu paqat iqtisodga bog’liq.
Azizlar andi umuman oldimizda ko’ndalan turgan muommolarni tup yultizi nimida ekanligiga o’zamnin tushunib yetkani bo’yicha to’xtilip o’tmakchiman.
Arhiv lardiki manbalarda qayt qilinishicha 20jillarda Yattisu vodisida 110mig Farg’ona vodisida 300mig va O’zbekistonnin boshqimu viloyatlarida 50mig yeqin uyg’ur bolg’an. Qozoqistondiki uyg’urlarlarda hela o’sush bayqilidur. Unin savavi ular zich joylashgan shahar va yezilarg’a ona tilida maktapliri bor. Kitop, yezi jurnalliri nashir etilmakta. Tiator va ansambilliri mavjud. Badiiy havas korliq o’makliri nurg’un. Radio-televidinyada oz-oz bolsimu onlitish, ko’sitish berilp turdi mana bular bolalarnin ona tilini uginishida va ularda milli hissiyotnin oyg’inishi hamda shakillinishida asosi omil hesoplinidu.
Apsuzki 30jillarnin oxirlirida millitimiznin taxri iptixori-zo’r istedot sohiplirinin ososi ko’pchiligi shahska sig’nishnin qurbonig’a aylandi. Unimdinmu dahshaligi nohayiti cho’n pojialik yoqutush-uyg’ur tilida nashir etilivotqan darisliklar, kioplar, gezit-jernallar yepip tashlandi.
Bugungi kunda O’zbekistonda yashavatqan Uyg’urlarnin 6 baravar degidek kemiyib, ketishga moshu ahvollar sabab bo’lg’andimu? Axir ular tilidin ayrilsimu dilini saqlap qelishi munkun edig’u.Ha munkun edi! Demak unin bashqimu savapliri bor. Chunki qolg’on 300ming qerindashlirimizni yer jutup katmigang’u!
O’zbestiki uyg’urlar qandaqlaricha mushundoq ahvolg’a chushup qaldi? Aslida millat tuyg’usi inson vujudig’a sut bilan kirib jan bilan chqidig’an buyuk nematku! Shunin uchun hech kim o’z millitidin o’sumliqcha vos kachmaydi. Agar yus o’ridigan unin zaminida qandaqtu zoravanliq, zorlash-komsitishlar yatqonlig’i tabiiy.
Hamma baloi opatnin tup yiltizi yanashu shahsga sig’inish jillirig’a berip taqilidu. Tog’ra, u mudhish qora kunlar sobiq Kenash Ittipoqi tarkividiki barliq respubliklarda yashavotqan xalqlarga musibat, judoliq, zulum-sitanlarni elip kaldi. Amma boshqa millatlarga nisbatan bu alda istiqomat qilivotqan uyg’urlarg’a qattiq taziq o’tkuzganligiga torix guva.
Sababi 1938-jili Fevral eyida Masskvadin berilgan ko’rsatma yaniEjovnin deriktivisi boyija xitoyliqlarni qamash operatsiyasi boshlinidi. U chog’da Toshkantta bir nachcha onlig’n xitoylar bor edi. Ularni qolg’a elip tugatkandin keyin mazkur direktivinin operativ sanksiyasi Shijongdin chiqqan uyg’urlarga qaritilidu. Shunin bilan O’zbekiston ichki ishlar xaliq komissariatinin 3-bo’limidiki har bir xadimlarig’a u yaqdin o’tgan uyg’rlarni eniqlash va solash uchun order yezish topshirilidu. O’y besip degidak tutqung’a elish ,ashlang’ndin keyin o’zbek qirindoshlar ularnin ayrimlirinin yo’sh urishqa, bazilirinin posportlirini o’zbek qilib yozdurup jenini saqlap qeleshig’a yardamlishidu. Ana shu davirlarda nahayiti nurg’un uyg’urlirimiz o’ga ilajini yoqlig’idin o’zbek bolub yezilib katkan.
Mayli bu echinorliq halatni zaman zaylidin dayliq. Andi hazirqi kundumu militini o’zgartivish ahvallirinin pat-pat uchrap turishini qandaq chunish munkin?
O’rni kalganda hayatimizda uchrab turidig’an ayrim illatlar xusidimu toxlip o’tishni muvofiq ko’rdum:
Uyg’ur va O’zbeklar azal-azaldin qiz elip, qiz berip, quda-anda bollup yashavotqan halqlar. Uyg’ur qizlari o’zbek yigitlariga turmushqa chiqidu. Tabiiyki ularni parzantlari ota milliti bilan yezilidu. Andi uyd’ur jigitliri o’zbak qizlirig’a o’ylansa nemishkidu bolilirimu o’zbek bolip qalidu. Nema, biznin uyg’ur jigitlarida milliy g’urur yo’qmu?!
Yana bir misol. Ikki uyg’ur toy o’tkazmakta. Chaqirg’an sanatkorlirimu, davrini elip barg’uchumu o’zbek. Bunin sababi yoshlirimiz ko’nlidin qiqqidak naxshchilirimizni yetishmasligi va otturimi elip baradig’an notiqlirimiznin yoqlug’i yoqlig’ididun. Ana shu toyda davrini opirivotqan kishi paqat o’zbeklarnin shanini uluqlap so’zlayduda, sayipxan va u yarda o’ltarg’an uyg’urlar bir chatta qayrilip qolidu. Andi buni qandoq tushunish kerak. Gap toyni elip borg’uchida amas o’zimizda. Axir uning’a “uka biz uyg’ur, shuni nazarda tut”, dap bir eg’iz eytip qoymaymiz. Mana masila qayarda!
Mundaq misollarni ko’lap kalturush mumkun. Masilam, ikki uyg’ur bir bolip qolsaq, ona tilimizda sharildap paramni dun soqimiz. Andi avtobuslarg’a tushganda bo’saq o’zbekcha sozlab turvolimiz. Biznin nema qisinchilig’miz bar zadi? Oylap-oylap tegiga yetalmaysan kishi.
Tilg’a elip o’tgan ushbu misollar rastinla o’zimizda milliy g’ururnin bakmu suslig’idin ammasmikin? Shundoqlar o’tmishta jahonni lal qoldurg’an, dedimi tarixa, yuksak madanyatka, ilim-faniga, adabiyot sanatga ega xaliqni avlotliri ekanligimizni bilmasligimizdinmikin?
Bolilirimizni sharoitga qarab mayi o’zbakcha, mayli ruscha o’qitayluq unung’a hechkimni davosi yo’q. Faqat militia uyg’ur ekanligini quloq-qulig’ig’a quyup borsaq, passport elivotqinida nasiligiga jidiroq yandoshsak san jihattin o’sishga yus tutushimiz ajab amas.
Biznin orzuimiz qajonki bolilirimiz o’z millitini yoshu o’ruishtin yoki momini etishqa uyulushtin hamda ona tilida sozlishishga xijolat tortishtin jiroq bo’ladigan anashu chogda murodimiz hosil bo’lg’usi.
Ha desak gap to’la. Hamini jig’ishtirup birla eg’z so’z bilan etsaq berip-berip milli g’ururimiznin suslishib kenivotqinig’a toqilidu.
Ushbu maqolini yezishtiki kaqsad – biz qasysi alda yashmayliq bir halqmiz, uyg’r degan uluq nimimiz bor, billatimiz shaniga dog’ chusharmay, ham sodiq qolsaq ham loyiq bolsaq.
Kimda kim ush,u niyatlirimizga tilakdosh hamda maslakdosh ekan, o’z piker istaklari, taklip tavsiyalirini avatidu.
Sulton Jamol
O’zbekiston yozuchilar uyushmasi azosi:
sultonjamol@yahoo.com